Tadeusz Boy-Żeleński

Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński pseudonim Boy (ur. 21 grudnia 1874 roku w Warszawie, zm. 4 lipca 1941 we Lwowie) - polski poeta-satyryk, eseista, pisarz, krytyk literacki i teatralny, lekarz, tłumacz literatury francuskiej, działacz społeczny, wolomularz, współtworzył Kabaret Zielony Balonik pisząc do niego teksty satyryczne. Współpracował z Ireną Krzywicką, propagował świadome macierzyństwo, antykoncepcję i edukację seksualną.

W latach 1892-1900 studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wcześniej ukończył I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie. Prowadził hulaszczy tryb życia, nie stronił od alkoholu i gry w karty. Przerwał studia na rok, wpadł w nałóg karciarstwa hazardowego i najważniejszą kwestią życiową stały się dla niego pieniądze. Otrzymywał stypendium wojskowe (50 guldenów rocznie), które późnej musiał odpracować po ukończeniu studiów służąc w armii austro-węgierskiej. Dyplom medyczny otrzymał w 1901 roku, rozpoczął wtedy pracę w Szpitalu św. Ludwika w Krakowie. Był częstym gościem krakowskich kawiarni - m.in. "U Terlickiego" (w hotelu Pod Różą), "Jamy Michalika".

W latach 1901-1906 pracował jako lekarz pediatra w Szpitalu św. Ludwika w Krakowie. W tym czasie zainicjował powstanie organizacji "Kropla mleka", której był kierownikiem i gdzie pracował jako doradca lekarski. Rozpoczął pisanie pracy habilitacyjnej, jednak wysłany na stypendium do Paryża zainteresował się literaturą francuską, przełożył na język polski niemal w całości jej kanon. Gdy wrócił do kraju, od 1906 roku współtworzył Kabaret Zielony Balonik.

W czasie I Wojny Światowej służył jako lekarz kolejowy w armii austriackiej. Gdy w 1919 roku zakończył pracę lekarza, podjął pracę jako recenzent teatralny w krakowskim magazynie Czas. Po przeprowadzce do Warszawy, w 1922 roku, zajął się kierownictwem literackim w Teatrze Polskim.

W latach 30. XX wieku, wspólnie z Ireną Krzywicką, kierował prywatną warszawską kliniką promującą świadome macierzyństwo. W dodatku do "Wiadomości Literackich" pt. Życie świadome propagował antykoncepcję i edukację seksualną. Domagał się legalizacji aborcji, by zlikwidować groźne dla życia kobiet podziemie aborcyjne.

Po wybuchu II Wojny Światowej wyjechał do Lwowa. W październiku 1939 roku został powołany, przez sowieckie kierownictwo Uniwersytetu Lwowskiego, na kierownika katedry historii literatury francuskiej. Działał w lwowskim oddziale Związku Literatów Polskich, wchodził w skład kolegium redakcyjnego pisma Związku Pisarzy Sowieckich "Nowe Widnokręgi", uczestniczył w imprezach propagandowych, publikował artykuły w "Czerwonym Sztandarze". 19 listopada 1939 roku podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej. W styczniu 1940 roku wszedł w skład 16-osobowej brygady autorów, powołanej za zgodą Ministerstwa Oświaty Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, dla zredagowania 3-tomowego podręcznika historii literatury polskiej. W sierpniu 1940 roku był gościem Wszechzwiązkowego Komitetu do spraw Nauki ZSRR w Moskwie.

Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, w nocy z 3 na 4 lipca 1941, został aresztowany wraz z prof. Grekiem i jego żoną, Marią Pareńską-Grekową przez Einsatzkommando zur besonderen Verwendung pod dowództwem Brigadeführera dr Karla Eberharda Schöngartha i zamordowany tej samej nocy na Wzgórzach Wuleckich w grupie polskich profesorów lwowskich uczelni. Miejsce jego pochówku jest nieznane.

Był synem Wandy z Grabowskich i kompozytora Władysława Żeleńskiego. Rodzina pieczętowała się herbem Ciołek. Ożenił się z Zofią Pareńską. Z tego związku urodził się syn Stanisław. Żeleński był obecny na uroczystości stanowiącej pierwowzór dramatu Stanisława Wyspiańskiego Wesele.

Od 1972 roku jego imię nosi Teatr Bagatela.

Dzieła

Wstępy pisane przezeń do tych książek zostały wydane w trzech tomach pod tytułem Mózg i płeć (seria 1-3, Warszawa, 1926-1928) i stanowią krótki kurs literatury francuskiej.

Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na "tatrzańską" i "szatańską" wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki. Był także autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych (przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny), a także książek z zakresu historii literatury, wydanych jeszcze za jego życia:

• Markiza i inne drobiazgi (Kraków, 1914)
• Słońce jesienne (tryptyk) (Kraków, 1915)
• Z mojego dzienniczka. Akord smutku (Kraków – Warszawa 1917)
• Flirt z Melpomeną (Wieczór pierwszy, Warszawa, 1920, kolejne tomy: 1921, 1922, 1924, 1925, 1926, 1927, 1929, 1932)
• Antologia literatury francuskiej (Kraków, 1922)
• Molier (Warszawa, 1924)
• Pani Hańska (Lwów, 1925)
• Brewerie (Warszawa, 1926)
• Ludzie żywi (Warszawa, 1929)
• Pijane dziecko we mgle (Warszawa, 1929)
• Piekło kobiet (Warszawa, 1930)
• Brązownicy (Warszawa, 1930)
• Marzenie i pysk (Warszawa, 1930)
• Słowa grube i cienkie (Warszawa, 1931)
• Nasi okupanci (Warszawa, 1932)
• Jak skończyć z piekłem kobiet? (Warszawa, 1932)
• Znaszli ten kraj (Warszawa, 1932)
• Wakacje z prydumką (Warszawa, 1933)
• Balzac (Lwów, 1934)
• Reflektorem w serce (Warszawa 1934)
• Obrachunki fredrowskie (Warszawa, 1934)
• Nieco mitologii (Warszawa, 1935)
• Marysieńka Sobieska (Lwów, 1937)
• Murzyn zrobił swoje (Warszawa, 1938)

Dzieła zebrane Boya Żeleńskiego zostały wydane po wojnie w serii PIW-u pod redakcją Henryka Markiewicza.

W 2006 roku wydawnictwo Iskry wydało niepublikowaną wcześniej książkę W perspektywie czasu, na podstawie odnalezionego maszynopisu, złożonego przez Boya we lwowskim Wydawnictwie Mniejszości Narodowych na dwa tygodnie przed śmiercią.

Przekłady (wybór)

Przełożył na język polski wiele dzieł literatury francuskiej:, Pieśń o Rolandzie, Wielki testament François Villona, Tristana i Izoldę w opracowaniu Bédiera; wszystkie sztuki: Moliera, Pierre'a de Marivaux, Jeana Baptiste'a Racine'a, Pierre'a Corneille'a, Pierre'a Beaumarchais’go (Cyrulik sewilski, Wesele Figara), Woltera oraz rozprawy Kartezjusza, Pascala, część wierszy Verlaine'a (Elegie), Maksymy de la Rochefoucaulda, Księżnę de Cleves Madame de La Fayette, listy markizy de Sévigné, listy panny de Lespinasse, Monteskiusza (m.in. Listy perskie), Denisa Diderota, Michela de Montaigne'a (Próby), François Rabelais'go (Gargantua i Pantagruel), Rousseau, Balzaka (cykl Komedia ludzka), Marcela Prousta cykl W poszukiwaniu straconego czasu, Stendhala (m.in. Czerwone i czarne, Pustelnię parmeńską), Pierre'a de Brantôme (m.in. Żywoty pań swawolnych), Bossueta, Henri de Saint-Simona, Benjamina Constanta, Alfreda de Musseta, Théophile'a Gautiera, Henriego Murgera, Flauberta (Pani Bovary, Salambo), Alfreda Jarry'ego (Ubu Król), Anatole'a France'a, André Gide'a, Pierre-Jeana de Bérangera, François-René de Chateaubrianda, Alaina-René Lesage'a, Crebillona syna, Jacques'a H. Bernardin de Saint-Pierre'a (Paweł i Wirginia), Pierre'a Choderlosa de Laclosa (Niebezpieczne związki)

Biografie

• Józef Hen, Błazen – wielki mąż. Opowieść o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim - Wyd. Iskry
• Boy we Lwowie, red. Barbara Winklowa - 1992, Warszawa, Oficyna Wydawnicza RYTM. Fragmenty w wersji elektronicznej
• Henryk Markiewicz, Boy-Żeleński - 2001, Wyd. Wydawnictwo Dolnośląskie, seria A to Polska właśnie.
• Wojciech Natanson, Boy-Żeleński - 1983, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza
• S. Sterkowicz, Boy (dr Tadeusz Żeleński). Lekarz, pisarz, społecznik - 1960, wyd. 2 1974, Warszawa
• B. Winklowa, Tadeusz Żeleński (Boy). Twórczość i życie - 1967, Warszawa
• S. Sterkowicz, Po prostu Boy. Kronika życia i twórczości Tadeusza Boya-Żeleńskiego - 1994, Toruń
• B. Winklowa, Nad Wisłą i nad Sekwaną. Biografia Tadeusza Boya-Żeleńskiego - 1998, Warszawa
• Wacław Borowy, Boy jako tłumacz - 1922
• Prawdziwa historia Polaków: ilustrowane wypisy źródłowe 1939-194 - 1999, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Rytm, ISBN 83-87893-33-1.
• B. Winklowa, Boyowie. Zofia i Tadeusz Żeleńscy - 2001 Kraków, Wydawnictwo Literackie

Linki zewnętrzne

• Esej Tadeusza Boya-Żeleńskiego
• Utwory Tadeusza Boya-Żeleńskiego w serwisie WolneLektury.pl